Polacy ruszają na cmentarze. Jak rozmawiać z dziećmi o śmierci bliskich osób? Praktyczne porady psycholożki

Rozmowa na temat śmierci jest trudna nie tylko dla dzieci, ale dla dorosłych w ogóle. To kwestie, których unikamy, magicznie myśląc, że jeśli nie będziemy o tym mówić, to temat śmierci nie będzie nas dotyczył. Niestety, tak to nie działa.

– Śmierć to kwestia, która będzie nam towarzyszyła w życiu. Naturalne jest, że czujemy lęk przed tym, co nieznane. Nieporuszanie tego tematu z dziećmi wcale nie wpływa na nie dobrze i może sprawić, że dziecko samo będzie sobie tworzyło obraz śmierci i po prostu będzie się jej bało – mówi dr Magdalena Śniegulska.

Zanim przystąpimy do rozmowy z dzieckiem, powinniśmy zastanowić się nad tym, w co sami wierzymy, jak wyobrażamy sobie śmierć człowieka oraz to, co się z nim później dzieje. Powinniśmy przekazywać informacje dziecku zgodne z naszymi przekonaniami i światopoglądem.

Zwykle temat śmierci pojawia się naturalnie – na przykład przy okazji Dnia Wszystkich Świętych. Odwiedzamy wtedy groby bliskich zmarłych i wbrew pozorom nie jest to smutny dzień, a moment, w którym wspominamy rodzinę, przyjaciół, znajomych, którzy odeszli. Jest to moment, w którym Warto pielęgnować dobre wspomnienia o ludziach, których kochaliśmy, oglądać albumy ze zdjęciami, wspominać zabawne historie. Niestety, czasami mamy do czynienia z nagłą, bardzo niespodziewaną śmiercią i stajemy wtedy przed koniecznością podjęcia tego tematu z dziećmi.

– W rozmowie z dziećmi ważne jest przekazywanie prawdy. Im bardziej spójne z przekonaniami rodzica będą słowa, tym większe bezpieczeństwo zapewni on swojemu dziecku. Nie ma znaczenia, czy wierzy w życie po śmierci, reinkarnację, czy nie wierzy w nic. Rodzic może opowiedzieć swojemu dziecku, jak to widzi, co daje mu ulgę, kiedy myśli o śmierci, czego nie wie i jak z tą niewiedzą sobie radzi. To bardzo cenna lekcja i ważne doświadczenie, budujące głęboką relację. Przed taką rozmową warto też sprawdzić, co dziecko wie, jaka jest jego prawda o śmierci i umieraniu, jakie są jego doświadczenia – wyjaśnia ekspertka.

Na co zwrócić uwagę, gdy chcemy rozmawiać z dziećmi na temat śmierci?

• Wybierzmy odpowiedni moment: niech będzie to moment, w którym faktycznie mamy czas, nic nas nie rozprasza.
• Używajmy prostego języka dostosowanego do wieku dziecka.
• Mówmy prawdę i szczerze odpowiadaj na pytania.
• Rozmawiajmy o emocjach: smutek, złość, strach – to naturalne uczucia, do których mają prawo dorośli i dzieci.

– Zdarza się, że w obliczu śmierci bliskich, rodzice chcą chronić swoje dziecko i nie mówią mu całej prawdy. Używają określeń typu: babcia śpi, tatuś wyjechał. Tymczasem dziecko widzi silne emocje najbliższego otoczenia. Czuje, że dzieje się coś dziwnego. Może to skutkować lękami przed zaśnięciem lub podróżowaniem, a w końcu utratą zaufania do bliskich, którzy nie powiedzieli prawdy, nie dali dziecku szansy pożegnanie – zauważa psychoterapeutka.

Nawet rozmowy na temat rodziny, wspominanie zmarłych dawniej członków rodziny czy śmierć zwierzaka oswajają dziecko z pojęciem śmierci. Przy tej okazji zwykle dziecko zadaje rodzicom pytanie o to, czy oni też umrą. Jest to bardzo trudne pytanie, warto jednak odpowiedzieć na nie szczerze w sposób: „kiedyś umrę, ale dbam o zdrowie, troszczę się o siebie i robię wszystko, by to się stało za długi, długi czas”.

– W rozmowach o śmierci i umieraniu nie warto słuchać za bardzo własnych lęków. Ten niełatwy temat może okazać się dla naszego dziecka po prostu ciekawy, a nie straszny. Jednak nie wolno nikogo do takich rozmów przymuszać. Jeśli nawet nasze dziecko przeżyło coś trudnego – dajmy mu czas. Zapewnijmy o naszej gotowości do rozmowy, ale nie zmuszajmy do mówienia o tym, co czuje. W takich sytuacjach nie pomaga też mówienie, że wszystko będzie dobrze. Zazwyczaj wywołuje skutek odwrotny.

Psychoterapeutka zwraca uwagę na to, że istotną kwestią jest pozwolenie dziecku na podjęcie decyzji o tym, czy chce uczestniczyć w pogrzebie zmarłej osoby.

– W rozmowach o śmierci ważne jest właśnie to pożegnanie i jego planowanie. Kiedy zastanawiamy się, czy brać dziecko na pogrzeb, spytajmy je o to. Opowiedzmy, co będzie się działo, jakie panują zwyczaje i czemu służą.

Dajmy dziecku możliwość zmiany decyzji, obserwujmy jego zachowanie i zobaczmy, czy jest w stanie wziąć udział w pożegnaniu. Dziecko może wycofać się nawet w trakcie uroczystości, a rodzice powinni być przygotowani na tę ewentualność i zapewnić mu w tym czasie opiekę.

– Przede wszystkim dostrzegajmy emocje dziecka i próbujmy je nazywać. Zadbajmy o cierpiącą osobę, pytając wprost: „Jak mogę ci pomóc?”, „Nic innego nie mogę zrobić, ale jak chcesz, mogę tu przy tobie posiedzieć, czy to będzie dla ciebie OK?”. Dziecko przeżywające żałobę, może chichotać, domagać się kontaktu z kolegami, oglądania komedii czy opowiadania śmiesznych historii – to nie znaczy, że nie cierpi. Ono właśnie tak z tym cierpieniem próbuje sobie radzić – zwraca uwagę psychoterapeutka.

Śmierć kolegi lub koleżanki naszego dziecka to bardzo trudne wydarzenie. Dr Agnieszka Bratkiewicz i dr Magdalena Śmigulska napisały o tym, co powiedzieć dziecku w takiej sytuacji:

• Że zdarzyła się bardzo smutna rzecz: ich kolega/koleżanka nie żyje.
• Że z tego, co wiecie, ktoś zrobił mu/jej krzywdę (w przypadku zabójstwa).
• Że to, co się wydarzyło, jest strasznie trudne, ale też nie jest normą! Takie rzeczy dzieją się bardzo, bardzo rzadko. A dorośli na co dzień chronią dzieci!
• Że jego rodzina bardzo cierpi.
• Że sami też bardzo przeżywacie tę sytuację.
• Że chcecie swojemu dziecku pomóc, że może na was liczyć.
• Że w szkole mogą być spotkania z psychologiem, rozmowy z nauczycielami związane z tą sytuacją.

Czego nie mówić w rozmowie z dzieckiem?

• Nie moralizować (np. „Gdyby wcześniej ktoś zareagował”, „Jak on mógł coś takiego zrobić”).
• Nie filozofować („Cóż, takie jest życie”).
• Nie snuć teorii, domysłów, co tak naprawdę się wydarzyło, jakie były tego przyczyny – przy dziecku i do dziecka.
• Lepiej powiedzieć mniej niż coś niepotrzebnego.

Dr Magdalena Śmigulska zaznacza, że:

• Nie ma czegoś takiego jak „nienormalna reakcja” na taką wiadomość.
• Niektóre dzieci będą chciały rozmawiać, wyrazić swój żal – należy im na to pozwolić, można podzielić się swoimi uczuciami („ja też to bardzo przeżywam”), zapewnić, że są dla Was bardzo ważne i że w razie potrzeby mogą się do Was zwracać o pomoc.
• Inne dzieci mogą nie chcieć na ten temat rozmawiać – nie należy ich wtedy do tego namawiać.
• Należy uszanować sposób, w jaki dziecko chce przeżywać żałobę.

W reakcji na nagłą stratę mogą pojawić się różne objawy, warto o tym z dzieckiem rozmawiać:

• Wspominanie osoby, która odeszła, nawracające, czasem natrętne myśli o tej osobie.
• Sny o osobie lub o wydarzeniu, czasem koszmarne.
• Wrażenie, że widzi się tę osobę, np. na ulicy.
• Bardzo silne emocje bez wyraźnego powodu, np. przerażenie.
• Trudności z zaśnięciem, niespokojny przerywany sen.
• Problemy z koncentracją uwagi, trudność ze skupieniem myśli.
• Drażliwość, irytacja, skłonność do gniewu.
• Unikanie różnych aktywności, które wcześniej sprawiały przyjemność.
• Wrażenie „odrętwienia emocjonalnego”, braku uczuć.

Jeżeli wymienione objawy nie zmniejszają się po okresie dwóch miesięcy, wyraźnie utrudniają dziecku życie lub dziecko wyraźnie deklaruje, że chce umrzeć, myśli o śmierci, potrzebuje pomocy, należy skontaktować się ze specjalistą.

W księgarniach dostępna jest bogata oferta książek dla dzieci, w których poruszona jest tematyka śmierci. W rozmowie na trudne tematy warto wspomagać się propozycjami literackimi.
Są to między innymi:

• Sassafras de Bruyn, Pimm van Hest, „Wszędzie i we wszystkim”: to wzruszająca propozycja dla najmłodszych. Opowiada historię małej Yolandy, której umiera mama. Książeczka pomoże w rozmowie o śmierci, uzmysłowi dziecku, że choć fizycznie kogoś bliskiego może już nie być, pozostaje we wspomnieniach osób, które zdążyły go poznać.
• Ewa Zawisza-Wilk, „Plasterki na tęsknotę”: książka opowiada o upływie czasu i przemijaniu, w delikatny sposób przygotowuje dziecko na konieczność pożegnania się z bliskim na zawsze. To opowieść, która oswaja z tematem śmierci i nie przeraża małego czytelnika.
• Magda Małkowska, „Koralikowa historia”: to opowiadanie Fundacji Hospicyjnej. Poznajemy w nim historię przyjaźni małej Zosi z Igą, Iga zaczyna chorować, co wzbudza w Zosi ogromny strach. Koralik ma pomóc poradzić sobie ze stratą i ukojeniem bólu związanego z odejściem dziewczynki.
• Lisa Aisato, Maja Lunde, „Śnieżna siostra”: to powieść dla nieco starszych dzieci, które już doświadczyły straty. Akcja toczy się w Boże Narodzenie, a główny bohater – Julian i jego rodzina, muszą przetrwać święta w okresie żałoby po śmierci siostry chłopca.